اسکان‌های غیررسمی در ایران در پی مهاجرت‌های ناشی از سیاست‌های چهاردهه اخیر پدید آمده است. امواج این مهاجرت‌ها در مقاطع دهه ۴۰ پس از اصلاحات ارضی، دهه ۵۰ در پی افزایش قیمت نفت، دهه ۶۰ پس از جنگ ایران و عراق و بالاخره در دهه ۷۰ با افزایش فقر در برخی از کلان شهرها، نمایان شد و سکونتگاه‌های غیررسمی جدیدی را بوجود آورد.
این پدیده باعث شد که بافت اصلی شهر در عدم تجانس با بافت‌های غیررسمی قرار گیرد و به تبع آن پیامدهای اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی عدیده‌ای را به جای گذارد.
استان سیستان و بلوچستان بعنوان دومین استان پهناور کشور، با بالاترین نرخ رشد جمعیت (۴/۳) و نیز دارابودن آخرین رتبه شاخص توسعه انسانی در میان ۳۰ استان کشور با این پدیده مواجه است. شهر زاهدان بعنوان مرکز استان هم اینک حدود ۳۰درصد جمعیت خود را در هشت سکونتگاه غیررسمی جای داده است که عبارتند از: شیرآباد، کریم‌آباد، مرادقلی، چلی‌آباد،پشت فرودگاه، پشت‌گاراژ، کارخانه نمک و بابائیان.
تجربه جهانی و تا حدودی تجارب ملی در مواجهه با این پدیده نشان از آن دارد که در دهه اخیر سیاست‌های جدیدی در بهسازی مناطق غیررسمی به کار گرفته شده است. رویکردهای جدید سعی دارد سهم فعال‌تری برای فقرا در راهبردهای توسعه قائل شوند و زمینه را برای مشارکت آنان با هدف توانمندسازی و به منظور اصلاح کیفیت زیست فراهم کنند. استراتژی جدید بر مبنای سه محور اصلی:
- بهبود فرصت‌ها،
- تبدیل توانمندسازی
- و افزایش امنیت
پی ریزی شده است.
تحقق عملی بهسازی این مناطق علاوه بر تدوین برنامه مناسب برای عمران و آبادی بر مبنای اصول علمی شهرسازی، نیازمند ایجاد بستر مناسب برای مشارکت‌های مردمی و توانمندسازی آنان در مسیر پذیرش تغییرات جدید و نقش آفرینی طبقات مختلف سکونتگاه‌های غیررسمی در این بستر است.
با این رویکرد طرح توسعه مهارت‌های پایه در سکونتگاه‌های غیررسمی شهر زاهدان با حمایت بانک جهانی، به سفارش وزارت مسکن و توسط شرکت خانه پژوهش نواندیش بعنوان مشاور اجرا شد.
هدف اصلی طرح، توانمندسازی و ظرفیت‌سازی جوامع هشت‌گانه سکونتگاه‌های غیررسمی شهر زاهدان به منظور ارتقاء ساماندهی، بهبود و توسعه مدیریت شهری و سازگار با اولویت‌های محلی مناطق مورد نظر است. به عبارت روشن‌تر هدف آن است که ۹۰۰ نفر از ساکنین سکونتگاه‌های هشت‌گانه غیررسمی شهر زاهدان(با تأکید بر زنان و جوانان) با کسب مهارت و آموزش‌های فنی و حرفه‌ای به قابلیت‌هائی دست یابند تا بتوانند برای خود در بازار کار محلی و یا شهر زاهدان فرصت‌های شغلی و درآمدزا ایجاد کنند.
بر این اساس برنامه طرح در سه مرحله :
- • شناخت وضع موجود و آماده‌سازی
- • پیاده‌سازی و اجرا
- • مستندسازی
طراحی و به مورد اجرا گذاشته شد.
در مرحله نخست اولویت ها در اقدامات زیر خلاصه شد:
- ۱- بازدید از سکونتگاه‌ها
- ۲- شناخت سازمان‌ها و مراجع محلی
- ۳- برگزاری جلسات معارفه و توجیه دستگاه‌های مرتبط
- ۴- برپائی نشست‌های مشترک با مسئولیت استان و نمایندگان محلی
- ۵- انجام ارزیابی سریع از سکونتگاه‌های هشت‌گانه.
- ۶- محیط‌شناسی و مروری بر مدار اقتصادی، اجتماعی استان سیستان و بلوچستان و شهرزاهدان
- ۷- شناسائی ذینفعان اصلی طرح یعنی مهارت‌آموزان
- ۸- شناسائی و اقدام جهت همکاری با سازمان فنی و حرفه‌ای در دو بخش دولتی و خصوصی
- ۹- شناخت برنامه‌های مهارت‌آموزان و طراحی و معرفی نیازهای آموزشی جدید
- ۱۰- آماده‌سازی جامعه محلی و تنظیم برنامه برای اجرا
دستاوردهای این مرحله توجه مشاور را به نکات کلیدی وتأثیرگذار در طرح افزون نمود و کمک کرد تا ادامه مسیر در مرحله اجرا هموارتر شود از جمله:
- • نکات کلیدی استان: خط ترانزیت مواد مخدر، میل بارز خدماتی، تولیدکننده پول، دارای شکاف قومیتی و مذهبی، سازماندهی دولتی، مرد محور بودن فعالیت‌های اقتصادی، شکاف دانش- اشتغال، دارا بودن رتبه آخر در شاخص توسعه انسانی کشور در عین حال صاحب کرانه تجاری.
- • نکات کلیدی شهر زاهدان: جمعیت مرکب(مهاجران سایر شهرها)، پائین بودن سطح انتظارات، جامعه رخوت‌دار، برخوردار از ۳۰درصد جمعیت حاشیه‌نشین
- • نکات کلیدی سکونتگاه‌ها: فقر و اعتیاد، کم‌سوادی، بیکاری، بالا بودن جمعیت خانواده، محدودیت‌های فرهنگی – اجتماعی زنان، ناامنی محلات، یأس و ناامیدی جوانان.
در عین حال برخوردار از مزیت‌هائی هم‌چون: وجود حوزه‌های بکر در اقتصاد بومی مانند صنایع دستی و هنرهای سنتی، امکان‌پذیری فعالیت‌های مشارکتی مانند صندوق مالی محلی، جوانی جمعیت، تأثیرگذاری مثبت مراجع مذهبی – قومی، تجربه توانمندسازی در برخی محلات و به رسمیت شناختن تشکل‌های اجتماعی (NGOها)
- • نقش موثر و کمک‌کننده معتمدین محلی در طول اجرای طرح از جمله مولوی‌ها، شهردارمحله‌ها، رابطین بهداشت، مدیران مکتب‌خانه، فعالین محلی
- • آگاهی مشاور نسبت به آثار و پیامدهای طرح‌های قبلی توانمندسازی و دیدگاه‌های محلی نسبت به نتایج طرح‌های مورد اشاره (ناتمام ماندن طرح‌ها) که منجر به بی‌اعتمادی و ناباوری نسبت به اجرای موفقیت‌آمیز چنین طرحی شده بود.
- • حضور مداوم و پیوسته تیم مشاور در محل و پیوند دائمی با محلات
- • استفاده موثر از همکاران محلی
- • تشخیص نیازها و درک واقع بینانه شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مهارت‌آموزان – به طور مثال مهارت‌آموزان از نظر اقتصادی و زنان علاوه بر جنبه اقتصادی، از نظر فرهنگی امکان حضور در آموزشگاه‌های شهر را برای دوره‌های فنی و حرفه‌ای نداشتند. در نتیجه مشاور طرح به این نتیجه رسید که وسیله ایاب و ذهاب از جمله الزامات اجرای طرح است و نسبت به تأمین آن اقدام نمود. مثال دیگر تأمین وسایل و ابزار کار دوره‌های فنی از جمله قالی‌بافی، آرایش و پیرایش، خیاطی و عکاسی بود که بدلیل عدم توانائی تهیه آن توسط مهارت‌آموزان، مشاور نسبت به تأمین آن اقدام نمود.
مرحله دوم به پیاده سازی و اجرای طرح اختصاص داشت.
با اینکه وظیفه مشاور در طرح، اجرای دوره‌های فنی و حرفه‌ای و مطابق ۶۰ ساعت آموزش برای هر نفر بود، بر اساس نتایج حاصل از مطالعات ارزیابی سریع، چنین به نظر رسید که قبل از آموزش‌های فنی، مهارت‌آموزان نیاز به آموزش مهارت‌های اجتماعی بعنوان آموزش مکمل فنی و حرفه‌ای دارند. افزایش انگیزه حضور و مشارکت در طرح و کاهش جو بی اعتمادی در جامعه محلی مهمترین هدف برگزاری این دوره‌ها بود. در نتیجه ۵ موضوع مورد نیاز آنان که عمدتاً از نتایج پژوهش‌های محلی حاصل شد در دستور کار قرار گرفت و قرار شد هر مهارت‌آموز حداقل در ۲ کارگاه آموزشی شرکت کند.
در این مرحله۶۲۰ نفر در ۶ دوره شامل آموزش مهارت‌های ارتباطی، کارگروهی، مدیریت خانواده، کاریابی و محیط زیست شرکت کردند که جمعاً ۶۲۰۰ نفر ساعت را پوشش داده است.
در مرحله آموزش‌های فنی و حرفه‌ای ۷۴۹نفر شامل ۵۰۶ زن و ۲۴۳ مرد در ۵ رشته شرکت گزیده‌اند. به عبارتی به جای ۵۴۰۰۰ نفر ساعت تعهد آموزشی مشاور حدود ۱۴۲۰۰۰ نفر ساعت آموزش و با احتساب آموزش‌های مهارت‌های اجتماعی جمعاً ۱۴۸۲۰۰ نفر ساعت آموزش اجرا کرده است. نکته قابل توجه آن است که ۷۸ درصد آموزش‌ها در آموزشگاه‌های خصوصی فنی- حرفه‌ای، ۱۶درصد در نهادهای رسمی (شهرداری، صنایع دستی، انجمن سینمای جوان، کشتارگاه) و تنها ۶ درصد در آموزشگاه‌های دولتی فنی و حرفه‌ای انجام شده است. نکته دیگر آنکه علاوه بر رشته‌های رایج فنی و حرفه‌ای، مشاور بر اساس شناخت پتانسیل و تقاضای بازار محلی نسبت به طراحی و اجرای ۶ رشته جدید با همکاری نهادهای رسمی و بخش خصوصی اقدام کرد. رشته‌ها عبارتنداز: باغبانی شهری و درختکاری، آسفالت ریزی و جدول چینی، بازیافت، ذبح و بسته‌بندی، گیاهان داروئی، البسه محلی
عملکرد آموزش‌های اجرا شده از زوایای زیر مورد ارزیابی و در گزارش حاضر تحلیل شده است.
- • تعداد مهارت‌آموزان به تفکیک جنسیت
- • وضعیت سواد
- • رشته های انتخابی
- • گروه‌های سنی
- • محلات هدف
- • نهادهای آموزشی دولتی، خصوصی
فرایند ارزیابی کیفی و پایش دوره‌ها از ابتدای آموزش نیز آغاز شد به طوریکه در ابتدا و انتهای هر دوره بر اساس طراحی از قبل انجام شده، مهارت‌آموزان و مربیان هر رشته تصویر اولیه خود را از سطح دانش، مهارت و انتظارهای دوره ترسیم کردند. در انتها نیز همین ابعاد مورد ارزیابی آنان قرار گرفت. مشاور نیز ضمن تحلیل ارزیابی‌های اول و پایان دوره به تفکیک مهارت‌آموز و مربی نسبت به تحلیل مقایسه‌ای دو مرحله اقدام نمود. تحلیل‌ها نشان‌دهنده آن است که مهارت‌آموزان در هر رشته به توانائی‌ها و قابلیت‌هائی دست یافته‌اند که امکان حضور آنان را در بازار کار فراهم می‌کند. بررسی فرصت‌ها در هر رشته در گزارش حاضر به صورت مشروح بیان شده است.
مرحله سوم طرح به مستندسازی پرداخته است که مشاور از ابتدای طرح همواره مقید بوده است تا کلیه فرایندها و نتایج ارزیابی‌ها و پایش‌ها در مراحل مختلف را مستند نماید.
نگاهی کلی به آثار و پیامدهای فرهنگی – اجتماعی طرح نشانگر موارد زیر است:
- ۱- افزایش اعتقاد و باور عمومی محلات نسبت به طرح‌های توانمندسازی بدلیل اجرای کامل و خاتمه طرح حاضر
- ۲- افزایش انگیزه عمومی محلات نسبت به آموزش و یادگیری در تنوعی از رشته‌ها بویژه با کسب مدرک رسمی از مراکز فنی و حرفه‌ای
- ۳- کاهش و حتی رفع موانع فرهنگی بسیاری از زنان و دختران برای کسب علم و یا اشتغال در خارج از محلات بدلیل برقراری امکان آموزش مهارت‌آموزان زن در آموزشگاه‌های شهر زاهدان
- ۴- توسعه ارتباطات اجتماعی محلات بدون تعصبات قومی- مذهبی بدلیل تجمیع و حضور مشترک آنان در دوره‌های مهارت‌آموزان و نیز مشارکت در اجتماعات محلی طرح
- ۵- اشتغال نیروهای محلی در طرح بعنوان عوامل اجرائی و علمی از جمله مربیان بومی، همکاران محلی، راننده‌های وسائل نقلیه عمومی.
با توجه به حضور بالغ بر ۷۴۹ نفر مهارت‌آموز در این طرح و نیز مشارکت فعالانه جامعه محلی که سبب ایجاد انگیزه، تحرک و نشاط جوانان برای یادگیری و دستیابی به شغل مورد علاقه و بالاخره درآمدزائی شده است، مشاور امیدوار است تا کارفرمای طرح و به ویژه مسئولین محلی برای پایداری و نهادینه‌سازی طرح در محلات به موارد زیر دقت ویژه کنند:
- ۱- زمینه‌سازی اجرای آموزش‌های پیشرفته و تکمیلی برای مهارت‌آموختگان
- ۲- اعطای تسهیلات لازم برای مهارت‌آموختگان شایسته و دارای شرایط لازم برای ایجاد خود اشتغالی و یا کسب و کارهای جدید به صورت فردی و یا گروهی
- ۳- تکمیل پروژه ساخت و تجهیز آموزشگاه فنی و حرفه‌ای کریم آباد و امکان آموزش رایگان برای دختران و پسران محلات
- ۴- اولویت بخشی به اشتغال مهارت‌آموزان رتبه‌های اول تا پنجم هر یک از دوره‌های طرح
- ۵- ارائه نتایج طرح در جمع مسئولین کلیدی استان توسط کارفرما و مشاور
دریافت متن کامل گزارش نهایی طرح توسعه مهارت‌های پایه در سکونتگاه‌های غیر رسمی زاهدان
