تجربه ائتلاف نیروهاى ملى – مذهبى در انتخابات
هدى صابر
منبع: ماهنامه ایران فردا، شماره ۷۰، خرداد ۱۳۷۹
تنها با چند لحظه دیده و دم فروبستن و ذهن را تمرکز بخشیدن مى‌توان میزان اشتیاق و ضریب مشارکت دو دهه قبلِ آحاد جامعه ایران در انتخابات مجلس صدر انقلاب را به یاد آورد و مرور کرد. درست در بیست زمستان قبل که گرماى انقلاب مجالى براى خودنمایى سرماى فصل باقى نمى‌گذاشت چهار عنصر “امید به زندگى”، “میل به تحول”، “شوق مشارکت” و “آرمان شورا” مجموعاً مردم را بر آن داشت تا براى شکل دادن رکنى از ارکان سه گانه نظام نوپا، حداکثر ظرفیت و تحرک خود را بروز دهند. در این میانه بار اصلى کار خصوصاً در عرصه تلاشهاى ستادى و در صحنه فعالیتهاى تبلیغاتى بر دوش نسل انقلاب بود. تلاشى سرشار از صداقت و بى‌مزد و بى‌منت. در چنین شرایطى دلخوشى ناشى از فروپاشى استبداد سلطنتى و تشکیل “جمهورى” و آموزه‌هاى انگیزه‌بخش “اسلام نو و رهایى‌بخش” – و نه کهنه و اسیرپرور – فتیله مشتعل درون را بالا مى‌کشید.
اما مدتى نه چندان طولانى نگذشت که امیدها به بازیچه گرفته شد، حفظ وضع موجود بر میل به تحول چیره گشت، آرمانها با عتاب و عناد از ایوان شرایط به بیرون پرتاب شد، انحصارطلبى و تمامیت‌خواهىِ سیرى‌ناپذیر نفس‌کشى براى شورا و مشارکت باقى نگذاشت، شرایط گلوى نسل نو را فشرد، از جمهوریت جز وعده‌هاى نخستین نام و نشانى برجا نماند، نفس کشیدنِ “غیرخود” در فضاى پس از سال ۶۰ مرادف “موهبت تاریخى” قرار گرفت و مجلس نیز نه به عنوان یک نهاد دموکراتیک و ناظر و حد زن بر قوه مجریه و مدافع حقوق حقه “جمهور”، که به عنوان منزلگاه “خودى”هاى حافظ وضع موجود مسیرى دیگر پیش گرفت. اکنون دو دهه پس از سالهاى دفن آرمان و سرکوب شوق و دوران سراسر اضطراب و بى‌آیندگى و ناامنى مفرط و کوتاه مدتى پس از دوران توسعه متکى به “وزارت ارعاب” و آدمخوارانى چون سعید امامى، ایرانِ بزرگ و پایدار ولى تن‌خسته عزم حیات نو کرده است. ابراز انزجار واحد اجتماعى در خرداد ۷۶ نسبت به آنچه گذشت و بود در یک مرحله و واکنش قاطع و آگاهانه توده‌ها در قبال جریان راست تمامیت‌خواه و سرکوبگر در بهمن ۷۸ نشانه‌هاى بزرگ تصمیم نوین اهالى ایران زمین است. “امید مجدد به زندگى”، “گرایش محسوس به دگرگونى شرایط”، “بروز دوباره حس به حقِ انسان بودن فردى و اجتماعى”، “احساس خطرِ بازماندن از قافله ترقى و توسعه” و “بیزارى از قیمومیت فکرى – سیاسى یک اقلیت”، بهمن را بار دیگر به ماهى تاریخى بدل کرد.
در این احوال خانواده ملى – مذهبى نیز در دل حرکت خانواده بزرگ ایرانى شرکت جست و ایفاى نقش نمود. خانواده‌اى که در طول دو دهه گذشته، تحت ستم و سرکوب مضاعف قرار داشت و هنوز نیز از برخى حداقلهاى حیات سیاسى محروم است.
ویژگیهاى حضور ملى – مذهبى در انتخابات
نیروهاى ملى – مذهبى به سان دیگر نیروهاى حاضر در روند فعالیتهاى چند ماهه انتخاباتى، ویژگیهایى چند از خود بروز دادند که هر یک از آنها در جاى خود قابل تعریف و تحلیل است؛
مشارکت ائتلافى
پس از دوران طولانى مدتى که در کلیت جامعه ایران به همگرایى کم‌بها داده شد و بعضاً بهایى داده نشد و همزمان با آن جامعه و نیروها تاوانش را نیز پرداخت کردند، نیروهاى ملى – مذهبى با درک ضرورتهاى جدید و با تأکید بر حرکت جمعى، گزینه حضور ائتلافى را بر گزینه حضور گروهى و انفرادى مرحّج دانستند و مساعى خود را در مسیر حرکتى واحد به کار بستند. بر این اساس از به هم پیوستن نیروها در سه سطح؛ جریانهاى صاحب عنوان و نام تشکیلاتى، طیفها و منفردین، “ائتلاف نیروهاى ملى – مذهبى” در چارچوب فعالیتهاى انتخاباتى شکل گرفت. اتخاذ مواضع مشترک، برگزارى مصاحبه‌هاى مطبوعاتى و جلسات پرسش و پاسخ مشترک، تشکیل ستاد مشترک، انتشار فهرست نامزدهاى انتخاباتى مشترک براى تهران و شهرستانها و تبلیغات مشترک، از محصولات متعین این ائتلاف بود. کار ائتلافى نیروهاى ملى – مذهبى هم در درون خانواده و هم از منظر بیرونى از خیرات و برکات محسوس برخوردار شد. با اندک دقتى مى‌توان دریافت که در طول سالهاى اخیر تنها جریان راست انحصارطلب و تمامیت‌خواه بوده است که با محور قرار دادن منافع طبقاتى مشترک و اهداف ایدئولوژیک – سیاسى مشترک به عمل واحد روى آورده و از انسجام برخوردار بوده است. همپوشانى نیروهاى مختلف راست در قبال یکدیگر، بر تراویده از چنین رویکردى است. در غیر این صورت این جریان بسیار ضربه‌پذیرتر از آن بود که هست. خودیابى مجدد و جمع و جور شدن مجموعه نیروهاى جریان انحصار و تمامیت‌طلب در شرایط پس از خرداد ۷۶ محصول همگرایى و همپوشانى آنها بود. از این منظر نیروها مى‌توانند از راست بیاموزند. در مجلس تفرقه و تشتت، عفریته عروس است.
تقید به فروض مفروض
مجموعه نیروهاى درون ائتلاف پس از گذر از سلسله بحثهاى معطوف به تجارب و ارزیابى گذشته، در خصوص پذیرش پنج پیش فرض به اشتراک نظر رسیدند؛
- ۱ – مشارکت فعالانه در عرصه انتخابات مجلس ششم.
- ۲ – معرفى نامزد از درون خانواده ملى – مذهبى و انتشار فهرست نامزدهاى انتخاباتى ذیل عنوان هویتى خود و ترویج این هویت.
- ۳ – تأکید بر اصل پیگیرى و رفتن تا انتهاى روند انتخابات.
- ۴ – تحلیل خاص از شرایط خاص به مفهوم اتخاذ موضع متناسب در مواجهه با شرایط ویژه‌اى که پیشاروى قرار خواهد گرفت.
- ۵ – دید حمایتى در قبال جریان حامى اصلاحات و معتقد به توسعه سیاسى.
فروض پنجگانه مفروض مبناى طراحى‌ها و تصمیم‌گیرى ائتلاف در روند انتخابات بود.
استراتژى دو عنصرى
نیروهاى ملى – مذهبى با عنایت به آثار و عوارض ناشى از دو دهه حذف و سرکوب و محروم بودن از ملزومات حیات سیاسى از جمله ارتباطات اجتماعى، نه به عنوان نیرویى “تعیین‌کننده” که در هیئت نیرویى “تأثیرگذار” به عرصه انتخابات گام نهادند. ائتلاف با بذل توجه به این واقعیت، “پس زدن راست انحصارطلب و تمامیت‌خواه” و “پیش بردن شرایط” را مبانى استراتژیک حضور و فعالیت انتخاباتى خویش قرار داد. ائتلاف با اعتقاد ویژه به گریز ناپذیر بودن “روند تحولِ” مورد نظر ملت بزرگ ایران و ضرورت برخورد اجتماعى با موانع اصلى این روند، استراتژى “پس زدن – پیش بردن” را برگزید و به سهم خویش در تحقق هر دو تکه استراتژى که در برآیند آراى مردم در انتخابات ۲۹ بهمن متبلور شد، ایفاگر نقش شد.
طرح شعار انتخاباتى “مشارکت براى؛ شکست انحصار، توزیع قدرت، تقویت جمهوریت” ملهم و برگرفته از همان استراتژى دو عنصرى بود. اکنون که آراى آگاهانه مردم، جریان انحصار را گامهایى چند به عقب‌رانده و شرایط را پیش برده است، ایمان به ضرورت تحقق مرحله به مرحله هر دو عنصرِ “پس زدن” و “پیش بردن”، به سان آبراه شفافى است که دو دهه حیات سیاه و هولناک را از زیست اجتماعى توأم با امنیت، مشارکت، حریت و عدالت، جدا خواهد کرد.
تقدم تحلیل و تبیین بر حضور عملى
نیروهاى ملى – مذهبى به فاصله چند ماه قبل از موعد ۲۹ بهمن با رویکردى تحلیلى – تبیینى و به قصد تجهیز تحلیلى افکار عمومى، با انتخابات مجلس ششم برخورد فعال پیش گرفتند. اختصاص شماره ۶۱ نشریه ایران فردا با عنوان “ما و انتخابات” به فاصله یکصد روز قبل از موعد انتخابات حاوى تحلیل شرایط کلان سیاسى معطوف به انتخابات، موانع قانونى اعمال حاکمیت مردم، موقعیت نیروهاى ملى – مذهبى، انتظار از اصلاح‌طلبان و… و همچنین در بردارنده نقطه نظرهاى انتخاباتى چهره‌هاى ملى – مذهبى، شاخص گویاى چنین رویکردى بود. علاوه بر آن، بیانیه‌هاى انتخاباتى ائتلاف نیروهاى ملى – مذهبى نیز از جوهر تحلیلى – تبیینى برخوردار و تا حد امکان روشنگر شرایط پیش روى بود. هم چنانکه جلسات دوازده‌گانه پرسش و پاسخ که با حضور چهل تن از فعالان برگزار شد به طور مشخص بر تحلیل شرایطِ مرتبط با انتخابات عنایت داشت.
مشارکت به رغم حذف
هم چنانکه همگان مطلعند فعالان ملى – مذهبى اعم از چهره‌هاى شاخص و افراد کمتر شناخته شده در پرتو فروض مفروضى که از آن یاد شد و با انگیزه تحقق دو عنصر استراتژیک “پس راندن و پیش بردن” به عنوان نامزد انتخاباتى ثبت‌نام کردند. اما پیش از ثبت‌نام با توجه به کارآیى تاریخى “تیغ نظارت استصوابى” که طبیعتاً میل افزونترى به بوسه زدن بر سرو گردن “غیر خود” دارد و با عنایت به بى‌توجهى یا کم توجهى اصلاح‌طلبان درون حاکمیت در قبال حذف نیروهاى بیرون از حاکمیت و همچنین حساب باز نکردن براى نتیجه بخش بودن اعتراض، حذف کامل چهره‌هاى شاخص بسیار محتمل و نزدیک به یقین تلقى مى‌شد. لذا به رغم آنکه تیغ تاریخى استصواب عمل کرد و اعتراض نیز مطابق همه موارد مورد اعتراض در “سنوات بیست ساله” به جایى نرسید، نیروهاى ملى – مذهبى از عرصه انتخابات پا پس نکشیدند و تا انتها به راه خود ادامه دادند. مشارکت به رغم حذف در شرایطى صورت گرفت که نامزد اختصاصى ائتلاف در کرمانشاه در آخرین لحظات به طور غیراخلاقى و بدون ارائه هیچ توضیح مستند و قابل قبول حذف و از لیست خارج شد و در برخى شهرستانها نیز برخوردهایى شبهه آفرین با نامزدهاى اختصاصى و یا مورد حمایت پیش گرفته شد.
از آنجا که ائتلاف بنا به علل عدیده برخلاف جناحهاى درون حاکمیت که مقدم بر هر چیز به اخذ کرسى هر چه بیشتر به قصد کسب قدرت هر چه افزونتر در درون مجلس مى‌اندیشیدند، “نگاه به کرسى” را هیچ گاه اصل نگرفت و پیش از هر هدفى دیگر به پیش‌برد شرایط مى‌اندیشید، به رغم حذف از ادامه مشارکت منصرف نشد.
تحرک با حداقل امکانات
در وضعیتى که پس از قلع و قمع چهره‌هاى شاخص ملى – مذهبى، فهرست اسامى نامزدهاى انتخاباتى ائتلاف با نابرابرى فاحشى در مقایسه با دیگر فهرستهاى اصلى مواجه شد، ائتلاف در عرصه امکانات ستادى و تبلیغاتى نیز نابرابریهایى بس چشمگیر را با تمام وجود لمس کرد. بهره‌مندى نیروهاى درون حاکمیتى از امکانات مالى سقف‌باز، مقایسه در این مصاف را نیز بى‌فلسفه مى‌کرد. بسنده کردن به امکانات ستادى حداقلى، منابع مالى ناچیز و کوچکترین کارتهاى تبلیغاتى، فعالیت تبلیغاتى ائتلاف با دیگر نیروها را اساساً متمایز مى‌ساخت.
انتشار فهرست تلفیقى، ناقص و با آدرس
از میان گزینه‌هاى مختلفى که پس از حذف چهره‌هاى شاخص در مقابل روى ائتلاف قرار داشت، گزینه انتشار فهرستى با سه ویژگى؛ “تلفیقى”، “ناقص” و “با آدرس” انتخاب شد:
تلفیقى به مفهوم قرار دادن توأمان نام فعالان تأیید صلاحیت شده ملى – مذهبى با نامزدهاى اصلاح‌طلب.
ناقص به معناى عدم امکان انتشار فهرست کامل ۳۰ نفره با توجه به حذف چهره‌هاى شاخص ملى – مذهبى و نامیسر بودن حمایت بدون حد و مرز از نامزدهاى دوم خردادى.
از آنجا که برخى ملاکهاى حداقلى براى قرار دادن نام نامزدهاى اصلاح‌طلب، “به طور رسمى” در فهرست انتخاباتى ائتلاف ملى – مذهبى مورد نظر بود، لذا در عمل ارائه فهرست کاملى که دربرگیرنده بیست و پنج نامزد درون حاکمیتى باشد ممکن نبود. با این حال در حمایت از نامزدهاى درون حاکمیتى تا حد امکان بر ملاکهاى یاد شده پایبندى وجود داشت.
با آدرس به منزله توصیه به رأى‌دهندگان مبنى بر ثبت‌نام ۳۰ نامزد در برگه‌هاى انتخاباتى با استفاده از مجموعه نامزدهاى اصلاح‌طلب درون حاکمیت بود. از آنجا که پس راندن راست یک اصل محسوب مى‌شد، ارائه آدرس به منظور کامل کردن برگه‌هاى انتخاباتى ضرورت داشت. جمله حاشیه کارت تبلیغاتى ائتلاف مبنى بر “حتى‌الامکان به ۳۰ نامزد رأى دهید”، نشانگر چنین تأکیدى بود.
شایان توجه است که فهرست اولیه نامزدهاى انتخاباتى که در آغازین روزهاى دى ماه منتشر شد از ویژگیهاى بارزى چون فراگیر بودن، ملى بودن، عنایت به موجه‌ترین نامزدهاى درون حاکمیت، توجه به وزن کارشناسى و درنوردیدن عملى مرز خودى – غیرخودى بهره‌مند بود. فهرست نامزدهاى اختصاصى و مورد حمایت ائتلاف ملى – مذهبى در شهرستانها نیز به طور کلى از همان قواعد فهرست تهران با تسامحى بیشتر تبعیت مى‌کرد.
ملى – مذهبى؛ مرحله نو، حیات نو، تحرک نو
جریان ملى – مذهبى در روند فعالیتهاى انتخاباتى مجلس ششم با دست یازیدن به ائتلاف، با تقید به فروض مفروضِ متکى به تجارب قبلى، با استراتژى پس راندن راست و پیش بردن شرایط، با رویکردى تحلیلى – تبیینى، با اتکا به حداقل امکانات و با فهرستى تلفیقى، ناقص و با آدرس مشارکت جست. ائتلاف در این عرصه با سرمایه‌هاى سترگ تاریخى خویش که در تصویر “چهار مردان”ش بر روى کارت تبلیغاتى متجلى بود و با سرمایه موجودش که از تهاجم همه‌جانبه دهه ۶۰ جان به در برده بود پا به میدان نهاد. احترام خاص اجتماعى به تصاویر مصدق، طالقانى، بازرگان و شریعتى که با کمترین بى‌اعتنایى، بى‌احترامى و واکنش عصبى در مقایسه با دیگر کارتها و تراکتها مواجه شد، برآیند جایگاه ویژه سرمایه‌هاى تاریخى ملى – مذهبى در حافظه اجتماعى ایرانیان است. سرمایه موجودِ جریان نیز در تحلیل و تحرکى که در طول ماههاى اخیر ارائه و برملا شد متعین است. چنانچه تیغ تشخیص‌دهندگان “صواب” چهره‌هاى شاخص جریان را نشانه نمى‌رفت وضع به گونه‌اى دیگر رقم مى‌خورد.
به هر روى و به رغم همه تضییقات، محدودیتها و نابرابریهاى فاحش، خانواده ملى – مذهبى بسان بخشى از خانواده بزرگ ایرانى در روند انتخابات جان تازه‌اى گرفت و از برد اجتماعى وسیعتر از گذشته برخوردار شد.۱ شاید هنوز جریان انحصار و سرکوب و هواداران بازگشت شرایط دهه ۶۰ درنیافته باشند که تیغ بر فکر و هویتهاى ریشه‌دار کارگر نیست، اما شرایط ماههاى اخیر بویژه دوران انتخابات چنین نشان داد که این جریان همچنان حیات دارد و زنده ماندنى است. ملى – مذهبى در چرخه انتخابات همپاى جامعه ایران گامهایى چند به جلو آمد با این تصریح که جلو آمدن جامعه بسى مهمتر و امیدبخشتر از جلو آمدن یک جریان است. ملى – مذهبى زین پس نیز سعى بر آن دارد تا با سرمایه صبر و حوصله و به امید نزدیکتر شدن به افق سپیدرخ و هر چه دورتر شدن از تیرگیهاى سالهاى قبل، رو به جلو گام بردارد.
پى‌نوشت
۱. در مجموع از نامزدهاى اختصاصى یا نامزدهاى مورد حمایت ائتلاف در شهرستانها، یک نامزد ملى – مذهبى در ساعات آخر حذف شد و ۸ نامزد به دور دوم راه یافتند (۱۱% فهرست( و ۲۵ نفر نیز در دور اول به مجلس راه یافتند (۳۵% فهرست(. و در تهران نیز نفر اول از نامزدهاى ملى – مذهبى در فهرست منتخب مردم تهران با بیش از ۷۷۰ هزار رأى در رده بیست و هشتم و بالاتر از هاشمى رفسنجانى و محتشمى و نفر دوم آن نیز با بیش از ۵۰۰ هزار رأى در رده سى و هشتم و بالاتر از بسیارى از چهره‌هاى معروف سیاسى از جناحهاى مختلف همچون عباس شیبانى، حسن روحانى، محمدرضا باهنر، محمدرضا راه‌چمنى، علیرضا محجوب، فائزه هاشمى و… قرار گرفت. دیگر نامزدهاى اختصاصى در تهران نیز با آراى بیش از ۳۳۰ هزار و ۲۸۰ هزار در رده‌هاى ۶۰ و ۶۶ و ۶۷ و بالاتر از افرادى از طیفهاى مختلف )همچون ابوترابى، غرضى، فاطمه‌رمضان‌زاده، عیسى ولایى، الحسینى، ناهیدى، على توکلى و…( قرار گرفتند.
